Czy haft ludowy jest dziś atrakcyjny?
W ostatnich latach można zaobserwować coraz większą popularność i zainteresowanie rękodziełem, które bazuje na motywach ludowych. Rośnie świadomość, że ręcznie wykonywane przedmioty wymagają docenienia, nie tylko ze względu na liczbę godzin spędzonych przy ich wytworzeniu, ale też w porównaniu do masowej produkcji – na unikalność pojedynczych sztuk. Haft ludowy był początkowo prostymi zdobieniami odświętnego stroju, praktycznym zabezpieczeniem miejsc łączeń materiału na mankietach, kołnierzykach, brzegach spódnic czy fartuchach. Współczesne hafty i ludowe zdobienia pojawiają się na zupełnie innych niż dawniej rzeczach, zmieniając tym samym swoje przeznaczenie.
Detektywistyczne poszukiwania dawnych motywów
Gdzie szukać starych wzorów i inspiracji? Polecam, by zacząć od buszowania na strychach i w babcinych szufladach. Często mogą się tam kryć prawdziwe perełki: niewielkie serwetki, bieżniki czy misternie zdobione obrusy. Te znalezione rzeczy dają obraz lokalnego wzornictwa. Bogate źródła tradycyjnych motywów można wyśledzić w pracach twórców ludowych oraz w strojach regionalnych. Istnieje jednak niebezpieczeństwo kopiowania wzorów niemających nic wspólnego z naszym regionem. Przenoszenie ogólnodostępnych i produkowanych masowo tkanin z łowickimi czy góralskimi motywami nie jest dobrą drogą. Lepiej poszukać materiałów lokalnie, w jak najbliższej w okolicy. Tradycyjne wzory można tropić w opracowaniach i publikacjach książkowych. Choć książek o haftach ludowych nie ma na rynku wiele, to same ilustracje i zdjęcia są cennym materiałem. Na szczególną uwagę zasługują publikacje powstające przy realizacji projektów dotacyjnych lub jako lokalne foldery. Tematyka często bazuje na miejscowych zasobach, przekazach międzypokoleniowych i środowiskowych. Bogate magazyny odkrywają również muzea i skanseny.
Charakterystyczne motywy i barwy
Największą skarbnicą występujących na Podlasiu haftów są ręczniki obrzędowe i makatki. Ręcznik obrzędowy – najstarsze formy mają haft tkacki, tworzony razem z tkaniną, późniejsze zdobione są haftem krzyżykowym oraz płaskim. W hafcie krzyżykowym królują barwy czerwone i czarne, dawniej również niebieskie. Wzornictwo to przede wszystkim motywy geometryczne: gwiazdki, romby, trójkąty, kwadraty czy łamane linie. Hafty płaskie odznaczają się bogatszym zestawem kolorów w różnych odcieniach: czerwonym, różowym, fioletowym, niebieskim, żółtym czy zielonym. Wykonywane są prostymi ściegami: sznureczkiem, łańcuszkiem czy atłaskiem. Inspirację wzornictwa ręczników czerpano głównie z przyrody. To kwiaty z pól i łąk: maki, chabry, kąkole, niezapominajki, dzwonki, kłosy zbóż, ale też winorośle, chryzantemy, lilie czy truskawki. Najczęściej wybieranym i zachwycającym motywem była róża.
Makatki – najczęściej tworzone ściegiem atłaskowym i sznureczkiem na lnie, grubym płótnie lub czarnym suknie. Haftowano je wełną, kordonkiem, muliną, choć najefektowniejsze robione są wstążeczką lamówkową. Motywy makatek są ogromnie różnorodne: od kwiatowych, wyszywanych samodzielnie lub jako kompozycje bukietów, przez zwierzęce, jak ptaki, łabędzie, bociany czy pawie aż po krajobrazowe. Tu również, jak w ręcznikach, motywy wyrażały dążenie do szczęścia, zdrowia i miłości.
Haft nie tylko na tkaninie
Obecnie duża dostępność materiałów i mnogość technik rękodzielniczych wpływa na różnorodność inspiracji tradycyjnym wzornictwem. Dziś można wkomponować ludowe motywy w rzeczy mniej oczywiste niż dawniej.
Malowanie tkanin – nakładanie farby przez wycięte szablony daje bardzo ciekawy efekt. Wykrajane nożykiem na grubej folii elementy z makatek, obrusów czy wycinanek można łatwo przenosić na koszulki, torby, lniane woreczki czy materiałowe trampki.
Gry i aplikacje internetowe – technika haftów krzyżykowych daje bogate pole do wykorzystania jej w innej formie. Podlaski Instytut Kultury w Białymstoku udostępnia na swojej stronie internetowej proste gry. Oznaczone współrzędnymi kratkowane pola wypełnia się, tworząc fragment z ręczników obrzędowych, na podobnej zasadzie jak w grze w statki.
Murale – nawet najmniejszą ścianę można ozdobić wielkoformatowym obrazem. Odtworzony lokalny motyw z pewnością będzie zwracać uwagę, nie tylko ze względu na rozmiar, ale i na odniesienie do tradycji.
Wzory na drewnie lub na szkle – ścianki mebli są doskonałą przestrzenią, na której można malować elementy na przykład z barwnych ludowych makatek tworzonych na ciemnych tkaninach. Fragmentami ludowego wzornictwa można ozdabiać butelki, kubki i inną ceramikę. Konieczne jest zaopatrzenie się w specjalne farby do szkła.
Siatki ogrodzeniowe – to propozycja przetykania oczek siatki szerokimi, kolorowymi wstążkami, które mogą tworzyć motywy z haftów tkackich czy podlaskich krajek.
Lukrowanie pierników – zdobienia ciastek można uzyskać, wzorując się na podlaskich motywach. Ciekawą inspiracją jest tworzenie lukrem siatki i wypełnianie jej kropeczkami na kształt koronkowych serwetek czy wykończeń ręczników obrzędowych.
Biżuteria – charakterystyczny układ pasów z materiału samodziałowego lub krajek tkanych na warsztacie, można odwzorować w formie bransoletki, naszyjników czy kolczyków. Wykorzystanie kolorów i prostych geometrycznych kształtów, np. gwiazdek, rombów, jodełki z sokólskich krajek, inspiruje do tworzenia biżuterii w różnych technikach, lecz wciąż w odniesieniu do podlaskiego wzornictwa.
Inspiracja a plagiat
Gdzie jest granica odtwarzania ludowych wzorów? Według prawa każdy indywidualny twórczy przejaw działalności, kreatywnej kompozycji, stworzenia czegoś nowego, co przybiera namacalną postać, daje utwór. Twórca i jego dzieło są chronione prawem autorskim. Jeśli zatem można określić autora, świadome kopiowanie, odtwarzanie 1:1 jego rzeczy czy wzoru, podpisywanie się pod nim jak pod własnym – to plagiat. Korzystanie z cudzego wzoru wymaga zgody właściciela i podania źródła. Co zatem ze wzornictwem ludowym, w którym trudno zidentyfikować twórcę i czas powstania? Jeśli to motyw z wielowiekowej tradycji, rozumianej jako dobro publiczne, wówczas nie jest chroniony. Dozwolone jest zarówno swobodne rozpowszechnianie dzieł folkloru, jak i tworzenie ich opracowań, adaptacji, inspirowanie się nim. Pamiętajmy, że kiedy opracowujemy po swojemu tradycyjny motyw i nadajemy mu cechy oryginalne, indywidualne – jako autorzy powstałej pracy jesteśmy chronieni prawem autorskim.
Wniosek jest taki, że korzystanie z ogólnodostępnych starych wzorów jest dozwolone, jeśli natomiast to motywy przez kogoś opracowane, należy uzyskać zgodę twórcy na ich wykorzystanie. Zarówno przy tradycyjnych, jak i inspirowanych czymś wzorach warto podawać źródło, z którego się korzysta.
Zafolkowana
Zafolkowana to marka rękodzielnicza, w której wytwarzane są przedmioty obecnie użytkowe z elementami wykonanymi tradycyjną techniką lub bazującymi na wzornictwie ludowym, w szczególności z regionu współczesnego Podlasia. Szukanie śladów ludzkich historii tego terenu w dawnych haftach i ich interpretacja odbiega tu od tradycji. Polega na „cięciu” motywu i wybieraniu jego fragmentu oraz umieszczaniu go na niewiele mających wspólnego z przeszłością rzeczach. By zachować pamięć o wyjątkowych zdobionych tkaninach, w szczególności obrzędowych ręcznikach, wzory zostają przez Zafolkowaną wkomponowane w przedmioty codziennego użytku: szatki do chrztu, pudełka z haftowanym wieczkiem, sitka do mąki, ozdobne tamborki czy biżuterię.
Poszukiwania dawnych haftów mogą być ciekawą przygodą i otwartą drogą do inspiracji nimi. Wystarczy tylko bacznie obserwować przedmioty, które mogą stać się „tkaniną” dla ludowych motywów.
Agnieszka Jakubicz – PODLASKI INSTYTUT KULTURY, ukończyła specjalizację kulturoznawczą na wydziale filologii polskiej Uniwersytetu w Białymstoku. Etnografią i animacją kultury zajmuje się zawodowo jako instruktor w Podlaskim Instytucie Kultury w Białymstoku od 2005 r. Organizuje i realizuje wydarzenia, konkursy popularyzujące folklor muzyczny i taneczny, konferencje, warsztaty oraz eventy. Jest inicjatorką działań edukacyjnych i warsztatów opartych na tańcach i zabawach ludowych adresowanych w szczególności do najmłodszych i seniorów. Twórczyni marki rękodzielniczej „Zafolkowana”, opartej na technice haftu, której motywem przewodnim jest inspirowane się wzornictwem ludowym i patrzenie na tradycję przez współczesny pryzmat.
Źródła:
– Alina Dębowska, Jerzy Sołub, Katarzyna Sołub, „Katalog ręczników ludowych”, Muzeum Podlaskie w Białymstoku
– „Wzornik tradycyjnych haftów i koronek ręcznika ludowego”, opr. Alina Dębowska, Katarzyna Sołub, Muzeum Podlaskie w Białymstoku
– „Makatki ludowe z Narewki i okolic”, tekst: Katarzyna Bielawska, Galeria Narewka im. Tamary Sołoniewicz
– makatki: https://www.makatka-narewkowska.eu – gra w haft krzyżykowy: https://pikpodlaskie.pl/gry/?game=haft
Zdjęcia:
01. okładka zeszytu – wzór z ręcznika ludowego z miejscowości Łoknica, pow. bielski
02. Kartka z wkomponowanym haftem tkanym z miejscowości Hrud, gd. Biała Podlaska
03. Naszyjnik z motywem z ręcznika ludowego z miejscowości Spiczki, gm. Orla
04. Haft na sitku do mąki – wzór z ręcznika ludowego z miejscowości Dubiażyn
05. ręcznik ludowy – haft tradycyjny odtwarzany współcześnie
06. ręcznik ludowy – haft tradycyjny odtwarzany współcześnie
07. w tle wydawnictwo: A. Dębowska, J. Sołub, K. Sołub „Ręczników ludowy z okolic Bielska Podlaskiego. Haft i koronka.
08. zakładki do książki, wzory z ręcznika ludowego