Zbiórki publiczne są jednym ze sposobów uzyskania środków przez m.in. organizacje pozarządowe na ich bieżącą działalność lub też na realizację konkretnych projektów. W tym gronie znajdują się również koła gospodyń wiejskich. Ofiarność publiczna była szczególnie popularna w okresie 20-lecia międzywojennego z którego też czasu pochodziła ustawa o zbiórkach publicznych z dnia 15 marca 1933 r., obowiązująca w okresie PRL jak też po roku 1989 r. Od 18 lipca 2014 r. obowiązuje nowa ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (dalej zwana jako „u.z.p.z.p.”), która to w sposób istotny zmieniła możliwość prowadzenia zbiórek publicznych.
Co jest zbiórką publiczną?
Pojęcie zbiórki publicznej możemy znaleźć w art. 1 ust. 1 u.z.p.z.p., który to przepis wskazuje, że: „Zbiórką publiczną jest zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze w miejscu publicznym na określony, zgodny z prawem cel pozostający w sferze zadań publicznych, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2020 r. poz. 1057), oraz na cele religijne.”. W zacytowanym powyżej przepisie możemy wyróżnić dwie przesłanki, których łączne wystąpienie determinuje ustalenie czy dane przedsięwzięcie polegające na zbieraniu ofiar będzie zbiórką publiczną tj.:
– ofiary są zbierane w gotówce lub w naturze;
– zbieranie ofiar odbywa się w miejscu publicznym;
Zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze
Ujęcie w definicji, że zbiórka publiczna polega zbieraniu ofiar w gotówce lub w naturze, wynika z jednego z głównych założeń jakiemu przyświeca u.z.p.z.p. Potrzeba uregulowania zgłaszania zbiórek publicznych wynika z nieewidencjowania wpłacanej gotówki czy też składanych darów i tym samym brak śladu o przekazaniu ofiary i danych darczyńcy. Obowiązek zgłoszenia zbiórki publicznej ma umożliwiać obywatelom uzyskanie dowodu dokonania darowizny z uwagi na brak możliwości weryfikacji tego faktu przez nich lub właściwy urząd skarbowy. Dlatego też każda forma przeprowadzenia zbiórki umożliwiająca zewidencjonowanie dokonanych wszystkich darowizn w ramach danej zbiórki nie będzie stanowiła zbiórki publicznej w myśl przepisów polskiego prawa i jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy mogą to być takie formy zbiórki jak przelewy na konta bankowe, wpłaty na konto online, przekazywanie darów za pomocą wirtualnych platform handlowych, wpłaty za pomocą SMS-ów, deklaracje wpłat na wszystkich formularzach związanych z systemem bankowym (strona 4 uzasadnienia projektu ustawy – o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych z projektem aktu wykonawczego, dalej zwany jako „projekt ustawy”).
Miejsce publiczne
Kolejnym istotnym elementem zaklasyfikowania danej zbiórki jako zbiórki publicznej jest zbieranie ofiar w miejscu publicznym. Sama definicja miejsca publicznego pojawia się w art. 1 ust. 2 u.z.p.z.p. i zgodnie z treścią tej regulacji: „Miejsca publiczne to miejsca ogólnodostępne, a w szczególności ulice, place, parki i cmentarze”. Powyższy katalog zawarty w definicji nie ma charakteru zamkniętego i w każdym przypadku musimy ocenić czy dane miejsce ma charakter publiczny. Twórcy projektu ustawy w jego uzasadnieniu powołali się na wyrok Sądu Najwyższego (z dnia 9 listopada 1971 r., sygn. akt: V KRN 219/71) i zwrócili uwagę, że w uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, że „»miejscem publicznym« określa się każde miejsce dostępne dla nieokreślonej liczby osób. Zatem z definicji »miejsca publicznego«” wyłączone są takie obiekty jak szkoły i inne placówki oświatowe. Dookreślenia »miejsca publicznego« dokonano w ust. 2 art. 1, wskazując, że są to w szczególności ulice, place, parki i cmentarze oraz inne miejsca ogólnodostępne dla nieokreślonej liczby osób”. Na tej samej stronie projektu uzasadnienia pomysłodawcy wymienili, że zbiórką publiczną będzie także zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze do puszek, skarbon stacjonarnych i koszy, za zgodą właściciela/posiadacza/kierownika urzędu w restauracjach, zakładach pracy oraz chodzenie od domu do domu itp.
Cel zbiórki publicznej
Jeszcze jedną istotną kwestią jest ustalenie czy zbiórka publiczna jest zgodna z prawem lub czy cel zbiórki jest celem pozostającym w sferze zadań publicznych, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2020 r. poz. 1057) czy też jest celem religijnym. Zgodnie z powołanym wyżej przepisem ustawy mamy wymienionych obecnie 41 sfer zadań publicznych w ramach których możemy organizować zbiórki publiczne, które ujęte są bardzo szeroko i dla przykładu można wskazać zadania z zakresu:
- pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób;
- działalności charytatywnej;
- podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
- działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
- działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;
- nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania;
- działalności na rzecz dzieci i młodzieży, w tym wypoczynku dzieci i młodzieży;
- kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;
- wspierania i upowszechniania kultury fizycznej;
- obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
- pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;
- pomocy Polonii i Polakom za granicą;
- działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
- działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka;
Natomiast jeśli zbiórka spełnia przesłanki zbierania ofiar w gotówce lub w naturze w miejscu publicznym, ale organizowana jest jak wskazują pomysłodawcy ustawy, na cel niezgodny z prawem, cel prywatny lub leżący poza sferą zadań publicznych i niebędący celem religijnym to nie jest możliwe w ogóle przeprowadzenie takiej zbiórki i w przypadku zorganizowania takiej zbiórki możemy narazić się na odpowiedzialność za wykroczenie zgodnie z art. 56 § 1 Kodeksu wykroczeń.
Wyłączenie stosowania przepisów u.z.p.z.p.
W niektórych przypadkach gdy dane przedsięwzięcie można uznać za zbiórkę publiczną to nie w każdym przypadku będzie ono traktowane w myśl przepisów ustawy za taką właśnie zbiórkę. W art. 2 ustawodawca wyłączył z obowiązku zgłaszania i składania sprawozdań zbiórek przeprowadzanych:
– na cele religijne, na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą oraz na utrzymanie duchownych i członków zakonów, jeżeli odbywa się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony;
– w drodze loterii pieniężnych i fantowych;
– wśród grona osób znajomych osobiście przeprowadzającym zbiórkę;
– wśród młodzieży szkolnej na terenach szkolnych, odbywające się na podstawie pozwolenia władz szkolnych;
– w ramach zbiórek koleżeńskich odbywających się w lokalu urzędu publicznego na podstawie pozwolenia kierownika urzędu, lub innym zakładzie pracy.
Kto może prowadzić zbiórkę publiczną?
Podmiotami uprawnionym do prowadzenia zbiórki publicznej (zwanymi w ustawie „organizatorem zbiórki”) są
– organizacje pozarządowe w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie tj.:
- niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych lub przedsiębiorstwami, instytutami badawczymi, bankami i spółkami prawa handlowego będącymi państwowymi lub samorządowymi osobami prawnymi;
- niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4 (zastrzeżenie dotyczy m.in. fundacji utworzonych przez partie polityczne czy też europejskie fundacje polityczne).
– podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie tj.:
- osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
- stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
- spółdzielnie socjalne;
- spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2020 r. poz. 1133 oraz z 2021 r. poz. 2054 i 2142), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.
– komitet społeczny powołany w celu przeprowadzenia zbiórki publicznej:
Komitet społeczny
Komitet społeczny jest specyficznym tworem, który powstaje na potrzeby przeprowadzenia zbiórki publicznej przez osoby fizyczne, które to samodzielnie nie są uprawnione do podjęcia takiej inicjatywy. Komitet założycielski powołują aktem założycielskim co najmniej 3 osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych oraz niekarane za popełnienie przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe (art. 4 ust. 1 u.z.p.z.p.). Akt założycielski z kolei powinien zawierać w szczególności: cel, w jakim komitet społeczny został powołany, dane osób powołujących komitet społeczny – imię, nazwisko, adres zamieszkania, numer PESEL, a w przypadku gdy dana osoba nie ma numeru PESEL, serię i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość tej osoby, adres do korespondencji, dane osoby uprawnionej do reprezentowania komitetu społecznego (tożsame jak dla członków komitetu), oświadczenie członków komitetu o niekaralności za przestępstwa, wskazanych w art. 4 ust. 1 u.z.p.z.p.
Wzór aktu założycielskiego można znaleźć w rozporządzeniu Ministra Administracji i Cyfryzacji w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych.
Akty prawne:
- Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. 1960 nr 30 poz. 168 ze zm.);
- Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. 1971 nr 12 poz. 114 ze zm.);
- Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873 ze zm.);
- Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (Dz.U. 2014 poz. 498 ze zm.);
- Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 9 czerwca 2014 r. w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych (Dz.U.2014.833 z dnia 2014.06.25).
Orzeczenia:
- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1971 r., sygn. akt: V KRN 219/71, LEX nr 612256.
Inne dokumenty:
- Projekt ustawy oraz uzasadnienie projektu ustawy – o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych z projektem aktu wykonawczego, Druk nr 1726, Warszawa, 16 września 2013 r.
Przemysław Klimek – aplikant radcowski przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie, absolwent kierunku prawo na Uniwersytecie w Białymstoku. Prowadzi własną działalność gospodarczą w zakresie świadczenia usług prawnych. Doświadczenie zdobywał już na studiach poprzez praktykę i pracę w kancelariach adwokatów i radców prawnych, kancelarii notarialnej oraz w Studenckiej Poradni Prawnej działającej przy Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku w sekcji prawa cywilnego oraz sekcji mediacji. Od 2014 r. zaangażowany w działalność trzeciego sektora. Od 2015 r. związany z fundacją Instytut Suwerennej, w której zasiadał w Zarządzie jako Wiceprezes i następnie Prezes Zarządu, a obecnie pełni funkcję członka Rady Fundacji. Ponadto pełni rolę członka organów kontroli w innych organizacjach pozarządowych: w Fundacji w Dobrym Tonie, w Związku Stowarzyszeń Konfederacja Inicjatyw Pozarządowych Rzeczypospolitej, Stowarzyszeniu Koliber oraz Fundacji Scytia.